W Polsce inicjacja nikotynowa następuje bardzo wcześnie. Najwięcej osób zaczyna palić w okresie dziecięcym i adolescencji. Odnotowywane są przypadki dzieci rozpoczynających swój kontakt z papierosem już w wieku 4-5 lat. Wczesna inicjacja nikotynowa waży na tym jak szybko i głęboko uzależniamy się od nikotyny.
Dzieci oraz młodzież rozpoczynająca palenie przed 20 rokiem życia, szybciej i poważniej uzależnia się niż osoby rozpoczynające palenie w wieku dorosłym. Młodym użytkownikom nikotyny dużo ciężej poradzić sobie z negatywnymi skutkami palenia i skutecznie poddać terapii uzależnienia.
Czynniki społeczne i kulturowe warunkujące uzależnienie
Określone czynniki społeczne i kulturowe mogą sprzyjać sięgnięciu po papierosa. Pomimo Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, nadal wyroby tytoniowe są ogólnie dostępne, w sklepach, restauracjach, a zwłaszcza w domach w zasięgu ręki młodej osoby. Pomimo znacznych ograniczeń dotyczących miejsc, w których można palić, palaczy nadal można spotkać w wielu miejscach.
Palenie papierosów traktowane jest jako jeden z elementów stylu życia. Często, dzięki papierosowi trzymanemu w ręce, łatwiej jest zawrzeć znajomość, odnaleźć się w grupie rówieśniczej, pokazać, że przynależy się do określonej grupy społecznej. Młody człowiek z papierosem w ustach postrzegany jest jako ktoś silny, twardy, „z pozycją”.
Nowy trend w tej modzie zaczynają wyznaczać e-papierosy, dające złudzenie bezpiecznego używania nikotyny. Papieros jest częstym sposobem na radzenie sobie z trudnościami emocjonalnymi – w pierwszej chwili uspokaja, relaksuje, odwraca uwagę od problemów. Paleniu towarzyszy przyzwolenie rodzinne i społeczne. Często rodzice wolą, żeby dziecko paliło papierosy, niż brało narkotyki, nie mając przy tym świadomości, że używanie nikotyny może ośmielić i zachęcić do sięgnięcia po inne używki: alkohol, narkotyki. Coraz trudniej przychodzi również dorosłym zwrócenie uwagi obcemu dziecku czy nastolatkowi, aby nie palił. Zwykle obawiają się agresywnej reakcji z ich strony.
Indywidualne predyspozycje biologiczne i psychiczne sprzyjające uzależnieniu
Uważa się, że wpływy genetyczne w rozwoju uzależnienia wynoszą 50%. Wynik ten może być jednak przeszacowany ze względu na znaczący wpływ modelowania w rodzinie. Przekazywane normy i zasady rodzinne związane ze stosunkiem do używek, mogą dawać przyzwolenie na korzystanie z nich lub odwrotnie – pokazywać, że nie jest to preferowany styl życia danej rodziny.
Stwierdzono również, że pewne czynniki osobowościowe mogą sprzyjać uzależnieniu się od nikotyny. Czynniki temperamentalne, takie jak nadaktywność emocjonalna, trudności w kontroli emocjonalnej i behawioralnej, zwiększają ryzyko uzależnienia. Pojawiły się hipotezy wskazujące na dwa wzorce funkcjonowania osób uzależnionych.
Pierwszy z nich związany jest z negatywną emocjonalnością, charakteryzującą się stanami obniżonego nastroju, przeżywanymi lękami lub ogólnie pojętym cierpieniem psychicznym.
Drugi dotyczy osób z brakiem zahamowania w zachowaniu – impulsywnych, agresywnych, mających trudności w odraczaniu gratyfikacji, z niską samokontrolą. Zwraca się uwagę na to, że osoby z tymi cechami chętniej sięgają po papierosa w sytuacjach przeżywanych jako trudne oraz szybciej uzależniają się od niego. Inne hipotezy mówią również o tym, że uzależnienie od nikotyny może powodować zmiany w osobowości.
Zatem nikotynizm może być postrzegany jako czynnik pierwotny lub wtórny wobec zaburzeń o podłożu psychicznym.
Zespół uzależnienia od nikotyny
Papierosy i inne wyroby tytoniowe powodują uzależnienie. Substancją uzależniającą jest nikotyna. Uzależnienie warunkują procesy farmakologiczne i behawioralne zachodzące w organizmie i psychice człowieka.
Zespół uzależnienia od nikotyny charakteryzuje się przede wszystkim silną potrzebą palenia papierosów, tzw. głodem nikotynowym. Palacz odczuwa stopniowo zwiększające się trudności w kontrolowaniu swojego nałogu: coraz wcześniej w ciągu dnia wypala pierwszego papierosa, nie może doczekać się kolejnego, ostatni papieros pojawia się późnym wieczorem, często również w nocy.
Wzrastają ilości wypalanych papierosów w ciągu dnia, trudności w odmawianiu, czy też w przebywaniu z osobami palącymi, bez zapalenia papierosa. Tolerancja na nikotynę zwiększa się – osoba uzależniona potrzebuje coraz większych ilości nikotyny, aby uzyskać pożądany efekt, aby uspokoić się, zrelaksować, poczuć dobrze, czyli zmniejszyć odczuwany głód nikotynowy.
Przy zachowanej stałej ilości wypalanych papierosów, znacząco zmniejsza się odczuwany efekt działania nikotyny. Palacze mówią wtedy, że „nie mogą się napalić”. Osoba uzależniona pali nadal, pomimo doświadczanych oczywistych szkód zdrowotnych i strat finansowych, pomimo ponoszonych konsekwencji w postaci coraz częstszej izolacji i zmniejszonej akceptacji społecznej.
Przy próbach zmniejszenia lub odstawienia papierosów pojawia się zespół abstynencyjny. Palacz zaczyna odczuwać głód nikotynowy, równocześnie pojawia się ogólne złe samopoczucie i osłabienie. Psychika reaguje poczuciem rozbicia: przeżywane są stany obniżonego nastroju, lęk, drażliwość i niepokój. Pojawiają się tendencje do nieadekwatnych reakcji emocjonalnych w postaci łatwego wpadania w irytację lub gniew, reagowania zachowaniem agresywnym w odpowiedzi na błahe przyczyny. Bezsenność, zwiększony apetyt, trudności w koncentracji są sygnałem, że organizm domaga się stałej dawki nikotyny. Często pojawia się ostry suchy kaszel.
Pierwsze objawy zespołu abstynencyjnego zaczyna odczuwać się po kilku godzinach od ostatniego papierosa, gdyż okres półtrwania nikotyny w organizmie wynosi około 2 godziny. Największe natężenie objawów odstawiennych odczuwa się w między pierwszym a czwartym dniem abstynencji. Natężenie większości objawów spada po około 3-4 tygodniach. Najdłużej utrzymuje się zwiększony apetyt i ryzyko przyrostu masy ciała – do około pół roku od ostatniego papierosa. Głód nikotynowy może pojawiać się z różnym nasileniem i częstotliwością, często nawet do końca życia.
