Narządy tego układu są zdolne do immunologicznej odpowiedzi wobec antygenów obecnych na ich powierzchni, często przy braku uogólnionej reakcji immunologicznej. Specyficzne umiejscowienie, budowa i funkcja gruczołu sutkowego sprawiają, że jako narząd wydzielniczy sam gruczoł jest dobrze ochroniony przed szkodliwymi wpływami środowiska zewnętrznego. Istotną jego rolą jest jednak ochrona powierzchni błon śluzowych dziecka karmionego piersią.
Mleko kobiece w aspekcie immunologicznym
Obecność czynników odpornościowych można stwierdzić już w siarze ciążowej. W siarze u kobiety, która urodziła o czasie, koncentracja tych czynników jest maksymalna (zob. niżej), a następnie zmniejsza się stopniowo w dalszych tygodniach produkcji mleka dojrzałego. Dziecko karmione piersią otrzymuje jednak nadal ich znaczną ilość, gdyż w tym czasie wzrasta jednocześnie ilość mleka otrzymywanego przez dziecko. To wczesne pojawienie się dużej ilości czynników odpornościowych świadczy, że odgrywają one istotną rolę w ochronie samego sutka i karmionego piersią dziecka. W przedwczesnym mleku matki wcześniaka zawartość czynników odpornościowych jest większa i utrzymuje się dłużej na wyższym poziomie niż w mleku matki, która urodziła o czasie. U noworodka czynniki odpornościowe mleka stykają się z całą powierzchnią przewodu pokarmowego, w tym z gardłem – wspólnym także dla układu oddechowego. Ponieważ przekazywana w mleku odporność gospodarza jest podobna do odporności producentki mleka, a po urodzeniu dziecko jest w normalnych warunkach kolonizowane przez zarazki pochodzące od matki, to należy sądzić, że czynniki odpornościowe mleka mają zadanie zwiększyć miejscowe siły odpornościowe u dziecka. To zadanie jest istotne przynajmniej do czasu podjęcia przez niemowlę wytwarzania czynników odpornościowych na podłożu własnych bezpośrednich doświadczeń w styczności ze światem zewnętrznym.
Humoralne czynniki immunologiczne i przeciwinfekcyjne w mleku
Immunoglobulina A.Ocenia się, że dziecko karmione piersią otrzymuje codziennie dawkę około 1g IgA. Jej procentowa zawartość w stosunku do pozostałych białek w mleku szybko spada z 80% w siarze pierwszego dnia do 10-15% w następnych kilku tygodniach. Z badań eksperymentalnych wynika, że sIgA uniemożliwia przywieranie bakterii do powierzchni komórek śluzówki. Na podstawie badań klinicznych można sądzić, że rola ochronna dotyczy zapobiegania wielu zakażeniom bakteryjnym i wirusowym. sIgA prawdopodobnie też utrudnia wchłanianie cząsteczek obcego białka i w ten sposób zmniejsza ryzyko powstania chorób atopowych (zob. niżej). Większość sIgA otrzymanego przez karmione piersią niemowlę ulega wydaleniu w stolcach.
Inne immunoglobuliny. W siarze znajduje się znaczące ilości IgG oraz IgM, ilości te obniżają się jednak szybko do wartości bardzo niskich. Ilości IgD i IgE w siarze i mleku są znikome. Pochodzenie oraz znaczenie tych klas immunoglobulin jest w sferze przypuszczeń.
Inne czynniki immunologiczne. W mleku kobiecym stwierdzono obecność komponentów komplementu (C1-9), komponentu wydzielniczego dla IgA, interferonu, chemotaktycznego czynnika limfocytopochodnego i czynnika hamującego migrację makrofagów.
Lizozym. Stężenie lizozymu w mleku kobiecym jest wyjątkowo wysokie (20-40 mg/dl) w porównaniu do innych płynów biologicznych i mleka krowiego. Przetrwanie lizozymu w przewodzie pokarmowym niemowlęcia wskazuje na jego tamtejszą rolę ochronną przed zakażeniami.
Czynniki chelatujące dla żelaza. Laktoferyna jest w mleku w stanie nienasyconym i konkuruje z bakteriami o żelazo obecne w przewodzie pokarmowym w postaci zjonizowanej. Jej stężenie w siarze i mleku przejściowym jest wysokie – 1-1,5 mg/dl – i następnie obniża się do 0,1-0,3 mg/dl). Czynnikami o podobnym charakterze, interferującymi w metabolizm bakterii przewodu pokarmowego, są białka wiążące witaminę B12 i kwas foliowy.
Czynnik "bifidus". Ten węglowodan sprzyja rozwojowi bakterii Bifidobacterium bifidus w przewodzie pokarmowym noworodka. W dalszych tygodniach u dziecka karmionego piersią te bakterie zostają zastąpione przez inne z tego samego rodzaju Lactobacillus, które także posiadają zdolność rozkładania laktozy do kwasu mlekowego i stwarzania kwaśnego środowiska, niesprzyjającego rozwojowi innych, potencjalnie patogennych bakterii.
Czynniki komórkowe w mleku
Makrofagi w mleku kobiecym stanowią około 90% ogółu komórek. Najwięcej makrofagów jest w siarze (od 500 do 10000/l), później ich zawartość zmniejsza się, ale liczba otrzymanych przez karmione piersią dziecko utrzymuje się na stałym poziomie. W odróżnieniu od monocytów krwi makrofagi mleka kobiecego zawierają większą ilość lizozymu i IgA. Ich rola polega na wytwarzaniu (lub/i transporcie) tych i innych czynników odpornościowych, posiadają także zdolności żerne.
Limfocyty. Populacja limfocytów mleka kobiecego składa się z limfocytów T, B i nie-T/nie-B.
Kliniczne znaczenie dużej liczby limfocytów otrzymywanych przez karmionego piersią noworodka i niemowlę (do 10% ogółu komórek mleka) jest trudne do oceny ze względu na ich zróżnicowanie i fragmentaryczność badań ich czynności wytwórczych (IgA), regulujących, ochronnych i przenoszenia swoistych reakcji immunologicznych.
Inne komórki mleka. W normalnej laktacji pozostałe komórki mleka – granulocyty i komórki nabłonkowe – występują w niewielkiej liczbie. Większą liczbę granulocytów można stwierdzić w siarze oraz w przypadku stanu zapalnego i zakażenia w sutku.
Zapobieganie zakażeniom u dziecka karmionego piersią
Więzi immunologiczne sutka z śluzówkowym układem immunologicznym ukierunkowują epidemiologiczne badania ochronnego wpływu karmienia piersią głównie na zakażenia przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Pośrednie dane można uzyskać też z badań umieralności i zachorowalności noworodków i niemowląt.
Biegunki. W piśmiennictwie przeważają wnioski, że karmienie piersią rzeczywiście zmniejsza ryzyko zapalenia jelit, zwłaszcza wywołanego przez Vibrio cholerae i pałeczki Gram-ujemne. Mechanizmy tego ochronnego działania nie są dobrze poznane, może poza wpływem mleka kobiecego na ustanowienie normalnej mikroflory jelitowej. Najbardziej przekonywujące są doniesienia z rejonów o niskim poziomie higieny, gdzie pomimo dużego zanieczyszczeniamleka kobiecego przez naskórne i inne patogenne bakterie matki nie dochodzi do objawowych zakażeń u dziecka. Kontrowersje dotyczą głównie ochronnego wpływu karmienia piersią na występowanie biegunek pochodzenia wirusowego, wpływu zależnego od warunków sanitarnych i poziomu życia oraz czasu ochronnego działania.
Zapalenia dolnych dróg oddechowych. Ochronny wpływ karmienia piersią dotyczy przede wzystkim cięższych chorób oskrzeli i płuc, a utrzymuje się jeszcze w ciągu drugiego roku karmienia. Korzyści są największe w niesprzyjających warunkach klimatycznych i materialnych. Największy stopień ochrony jest przy wyłącznym karmieniu piersią i zmniejsza się w miarę zwiększania podawanej ilości mleka krowiego lub mieszanki mlecznej.
Zapalenie ucha środkowego. U niemowląt wcześnie odstawionych od piersi ryzyko wystąpienia zapalenia ucha środkowego jest trzykrotnie większe niż u niemowląt karmionych wyłącznie piersią. Oprócz ochronnych własności mleka kobiecego pewne znaczenie może tu mieć także sposób uzyskiwania pokarmu (ssanie piersi różni się od ssania butelki) oraz pozycja dziecka podczas karmień.
Wiele badań przemawia także za ochronnym wpływem świeżego mleka kobiecego na występowanie u noworodków posocznicy, zapalenia opon mózgowych, martwiczego zapalenia jelit. Wpływ ochronny dotyczy także układu moczowego u niemowląt.
Zapobieganie chorobom atopowym
Zalecane obecnie przez pediatrów wyłączne karmienie piersią przez co najmniej 5-6 miesięcy opóźnia kontakt niemowlęcia z substancjami pokarmowymi o potencjalnych właściwościach alergennych, a przede wszystkim z obcogatunkowymi białkami mleka krowiego. Jednakże uczulenie na białka mleka krowiego może powstać już u płodu lub u dziecka karmionego piersią, ale którego matka spożywa mleko krowie lub produkty mleczne. Białka mleka krowiego mogą bowiem przejść w stanie niezmienionym z przewodu pokarmowego matki przez łożysko do płodu i do mleka. Objawy nietolerancji są wtedy zwykle łagodne i ustępują po wycofaniu mleka krowiego z diety matki. W przypadku niemowlęcia karmionego mlekiem krowim ilość spożywanego antygenu jest bardzo duża. Wśród listy schorzeń, w których patogenezie może odgrywać rolę uczulenie na białka mleka krowiego, do najpoważniejszych należy wyprysk dziecięcy, spastyczny nieżyt oskrzeli i astma oskrzelowa. Wyłączne karmienie piersią w sposób istotny zmniejsza ryzyko ich powstania. Innym przykładem uczulenia pokarmowego, związanego z wczesnym wprowadzeniem pokarmów mącznych, jest enteropatia glutenowa.
Ochronny wpływ karmienia piersią na występowanie uczuleń pokarmowych jest wynikiem przede wszystkim opóźnienia kontaktu niedojrzałej immunologicznie błony śluzowej przewodu pokarmowego z potencjalnymi alergenami oraz osłony tejże błony przez sIgA mleka kobiecego. Błona śluzowa przewodu pokarmowego zaczyna wytwarzać własne sIgA, gdy niemowlę jest w wieku kilku tygodni (później u niemowląt z rodzin o skłonnościach atopowych), stąd dla zapobiegania wchłanianiu makrocząsteczek w pierwszych miesiących życia dziecka istotne jest otrzymanie sIgA z zewnątrz. Ponadto, wykazano, że makrofagi mleka kobiecego potrafią wiązać obcogatunkowe cząsteczki białka.
