Kleszcze raz jeszcze!

• Liczby mówią za siebie…

W Polsce, w ostatnich latach rozpoznaje się rocznie średnio 250 przypadków zachorowań na wirusowe zapalenie mózgu przenoszone przez kleszcze. Stanowi to jedną trzecią wszystkich zachorowań na tę chorobę. Blisko 4 000 osób cierpi rocznie z powodu boreliozy. Jest to liczba dwukrotnie wyższa niż przed pięcioma laty. Corocznie największą liczbę zachorowań odnotowuje się w regionie białostockim. Właśnie na Podlasiu KZM oraz borelioza zostały uznane za najczęściej spotykane choroby zawodowe – na KZM rocznie odnotowuje się 60-160 zachorowań, a na boreliozę 400-600.

• Poznać kleszcza

W Polsce występuje 21 z 810 znanych na świecie gatunków kleszczy. Dorosłe samiczki są długości 3 – 4 mm, natomiast samce mierzą 2,5 mm. Kleszcz, w każdej z trzech faz swego rozwoju, musi raz wyssać krew z człowieka lub zwierzęcia, ażeby móc się rozwijać. Pełny cykl rozwojowy trwa zwykle od 1-3 lat, a jego długość zależy od dostępności pokarmu. Aktywność kleszczy uzależniona jest od warunków klimatycznych – im wyższa jest temperatura i wilgotność otoczenia, tym aktywność jest dłuższa. Zwykle rozpoczyna się w marcu/kwietniu i trwa do października/listopada.

"Kleszcze mogą czekać na swoją ofiarę bardzo długo – nawet kilka miesięcy. Na swoje ofiary czyhają na niskiej roślinności (trawach, ziołach, krzewach) najchętniej na ścieżkach zwierząt. Najwięcej jest ich w strefach przejściowych pomiędzy lasami i terenami trawiastymi. Występują w środowiskach lądowych o umiarkowanej i wysokiej wilgotności.
Nie występują natomiast w suchych, sosnowych lasach bez podszytu.” – wyjaśnia mgr E. Wegner.

Do zakażenia człowieka dochodzi w trakcie ssania krwi przez kleszcza, w sytuacji, gdy pasożyt zakażony jest bakteriami i wirusami wywołującymi choroby. Najgroźniejsza jest bakteria – krętek – wywołująca boreliozę i wirusy powodujące wirusowe kleszczowe zapalenie mózgu. Obie choroby stwarzają niebezpieczne dla zdrowia powikłania.

• Wakacyjne choroby – poważne komplikacje

Kleszczowe zapalenie mózgu, zwane również wczesnoletnim lub wiosenno-letnim zapaleniem mózgu i opon mózgowo rdzeniowych jest chorobą wirusową przenoszoną przez kleszcze. U części zakażonych osób może ona przebiegać łagodnie i tylko badanie krwi może potwierdzić jej obecność. W przypadku poważniejszego zakażenia choroba przebiega dwufazowo. W pierwszym stadium jej rozwoju (7-14 dni po ukłuciu) występują objawy podobne do grypy. W drugiej fazie, po kilku dniach lepszego samopoczucia, pojawia się ból głowy, gorączka, wymioty, nudności, utrata przytomności. Zachodzą wówczas także zmiany zapalne w płynie mózgowo-rdzeniowym. KZM może mieć przebieg bardzo ciężki, gdy występują objawy mózgowe, móżdżkowe lub rdzeniowe. Niejednokrotnie stwierdza się również następstwa pochorobowe, takie jak niedowład lub zanik mięśni. W 1-2% przypadków kleszczowe zapalenie mózgu ma przebieg śmiertelny.

Borelioza jest przewlekłą chorobą bakteryjną, która rozwija się trójetapowo. Pierwszym jej symptomem jest tzw. "rumień wędrujący” – czerwona plamka w miejscu ukłucia, z której w ciągu 4-30 dni powstaje szerzące się obwodowo zaczerwienienie o średnicy od kilku do kilkunastu centymetrów. W drugiej fazie choroby charakterystyczny jest rozwój objawów skórnych oraz ostre zmiany zapalne narządów, w tym stawów, serca, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Trzeci etap boreliozy obserwuje się zazwyczaj od roku do kilkunastu lat od zakażenia. Występują wówczas przewlekłe zmiany skórne, ciężkie zmiany zapalne stawów, a także zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. Nierozpoznana i nieleczona zagraża licznymi niebezpiecznymi powikłaniami. Kobietom w ciąży grozi nawet poronieniem i uszkodzeniem płodu.

• Lepiej zapobiegać niż leczyć!

Typowymi miejscami ukłucia człowieka przez kleszcze są okolice głowy, uszu, zgięcia stawów, ręce, stopy. Ze względu na substancje znieczulające zawarte w ślinie pasożyta, w wielu przypadkach ukłucie pozostaje niezauważone. Dlatego tak ważne są działania profilaktyczne. Przestrzeganie kilku prostych zasad znacznie ograniczy ryzyko ukłucia i w konsekwencji jego przykre następstwa. Warto zatem:

• unikać pobytu w rejonach zakażonych kleszczy;
• nosić w lesie odpowiednią odzież zakrywającą jak najwięcej części ciała;
• stosować repelenty (np. AUTAN, OFF!);
• po wizycie w lesie dokładnie obejrzeć całe ciało. W razie ukłucia należy natychmiast delikatnie usunąć kleszcza, chwytając pęsetą za główkę i wyciągając go. Miejsce ukłucia powinno zostać zdezynfekowane.

"Najpowszechniej stosowanymi środkami w ochronie przed ukąszeniami owadów są repelenty [1]. Ich działanie odstraszające polega na blokowaniu receptorów owadów – podstawowego organu, którym rozpoznają one człowieka jako obiekt ataku.” – mówi dr n. med. Piotr Albrecht. Zawartość składnika aktywnego w repelentach jest różna, dzięki czemu produkty różnią się też długością działania oraz poziomem ochrony, jaką zapewniają przed owadami.

• Okiem statystyka….

Metody ochrony Polaków przed kleszczami różnią się w zależności od miejsca zamieszkania. Zarówno w rejonach wiejskich, jak i w miastach, świadomość konieczności ochrony przed kleszczami jest porównywalna. Zmieniają się natomiast sposoby ochrony przed tym pasożytem: 45% mieszkańców miast i 28% mieszkańców wsi stosuje repelenty, 49% mieszkańców wsi i 22% mieszkańców miast deklaruje ochronę przed kleszczami w formie odzieży zakrywającej większą część ciała. 23% mieszkańców miast i 19% mieszkańców wsi w ogóle nie zabezpiecza się przed ukłuciem kleszczy.

Wśród najczęściej wymienianych metod zabezpieczania się przed kleszczami, ankietowani wskazują na stosowanie repelentów – środków odstraszających owady (ponad 40% badanych w grupie wiekowej: 11-40 lat; 38% w grupie wiekowej 41-50 lat.), a także odpowiednie ubranie (powyżej 30% w grupie 11-40 lat i 41% w grupie 41-50 lat.). Średnio 20,6% ankietowanych Polaków w żaden sposób nie zabezpiecza się przed ukłuciem kleszczy.

Wg przeprowadzonych badań 43% Polaków regularnie ogląda swe ciało po pobycie w siedlisku kleszczy, 35% robi to czasami, a 22% badanych nie sprawdza swego ciała pod kątem ukłuć przez kleszcze.

Przeprowadzone badania wskazują, że po powrocie z terenów, gdzie ryzyko kontaktu z kleszczami jest wysokie, kobiety znacznie częściej niż mężczyźni sprawdzają swoje ciała pod kątem ukłucia. Wg ankietowanych 47% kobiet i 39% mężczyzn ogląda ciało regularnie, natomiast 16% kobiet i aż 29% mężczyzn w ogóle nie sprawdza swojego ciała.

• Dzieci: duże ryzyko – szczególna ochrona

Opracowanie: pediatra, dr Piotr Albrecht
 
"Wiosna, lato oraz wczesna jesień, to pory roku, w których dzieci większość czasu spędzają na powietrzu – w lesie, parku, nad wodą. Są to miejsca, w których czyhają na nie kłujące owady, w tym kleszcze. Właśnie dzieci, zwłaszcza młodsze, są szczególnie narażone na ich atak. Wynika to z większej "atrakcyjności” dzieci dla owadów związanej z kluczowymi czynnikami:

• nieco inną budową ich skóry (cieńsza warstwa rogowa),
• dużą ruchliwością (jej wynikiem jest podwyższenie ciepłoty ciała i wzmożona potliwość),
• sposobem ubierania (matki bardzo chętnie ubierają swoje pociechy w jaskrawe i kolorowe stroje),

• a także pewną bezradnością dzieci w walce z atakującymi owadami, tym większej im młodsze dziecko.

Szczególne właściwości skóry dziecka sprzyjają również silniejszym odczynom po ukąszeniach – im młodsze dziecko tym większe i dłużej utrzymujące się "grudki” w miejscach ukąszeń.

Niektóre maluchy poza typową dla wieku wzmożoną odczynowością skóry cechuje skłonność do nadmiernych reakcji związanych z alergią na antygeny zawarte w ślinie owadów. Te dzieci trzeba szczególnie chronić przed ukąszeniami, gdyż reakcja na ukąszenia może wówczas przybrać niekiedy charakter ostrej, zagrażającej życiu, anafilaksji [2].”
 

• Jak chronić dzieci przed ukąszeniami?

"Uniwersalnym zabezpieczeniem jest szczelnie zakrywające całe ciało ubranie. Ponadto ubiór powinien mieć stonowaną, niezbyt jaskrawą barwę. Należy również unikać pachnących szamponów i mydeł, a także spacerów po wysokiej trawie, chaszczach, zwłaszcza po zachodzie słońca i o zmroku.

Najpowszechniej stosowanymi środkami w ochronie przed ukąszeniami owadów są repelenty.
Kleszczom należy poświęcić najwięcej uwagi w trosce o dzieci. Poza szczelnym ubraniem, stosowaniem repelentów i unikaniem miejsc, w których kleszcze występują najobficiej, należy pamiętać o codziennym wieczornym przeglądzie skóry dziecka. Szybkie – do 24 godzin od ukąszenia – usunięcie (np. pincetą) wszystkich kleszczy, redukuje niemal do zera ryzyko zakażenia boreliozą oraz kleszczowym zapaleniem mózgu.

U dzieci z wywiadem alergicznym, poza środkami zabezpieczającymi przed ukąszeniami (m.in. repelentami), można profilaktycznie zastosować przepisany przez lekarza lek przeciwhistaminowy. W przypadku większych podrażnień, pojawiających się po ukąszeniach, należy zgłosić się do lekarza, który przepisze odpowiednie leki.”

• Kleszczowe SOS

W 2003 r. została założona Fundacja Na Rzecz Zwalczania Kleszczy i Profilaktyki w Chorobach Odkleszczowych, której podstawowym celem jest:

• propagowanie zasad profilaktyki przeciwkleszczowej
• wspieranie rozwoju badań nad kleszczami i innymi stawonogami pasożytniczymi
• wspieranie działań związanych z ochroną przyrody i środowiska naturalnego człowieka

Działalność fundacji polega na organizowaniu kursów szkoleniowych dla pracowników sanepidów i laboratoriów, opracowywaniu materiałów informacyjnych o zagrożeniach człowieka pasożytami i chorobami przez nie wywołanymi, przygotowywaniu materiałów ułatwiających rozpoznawanie pasożytów, a także pomocy naukowych dla szkół. Fundacja jest  również wydawcą książki "Choroby pasożytnicze, epidemiologia, diagnostyka, objawy".

Na stronie internetowej fundacji www.kleszcze.pl, można uzyskać szereg wyczerpujących informacji na temat kleszczy i innych pasożytów, występującego w Polsce zagrożenia ukłuciami, objawów najczęstszych chorób odkleszczowych, a także metod profilaktyki.

• Repelenty, czyli co?

Na rynku dostępne są repelenty z dwóch serii OFF! oraz AUTAN. Składnik aktywny oraz jego zawartość w tych produktach jest różna, przez co produkty różnią się długością działania oraz poziomem ochrony.

Seria OFF! składa się z kilku linii co umożliwia dobranie produktu do indywidualnych potrzeb:

• Max – dzięki najwyższemu stężeniu substancji aktywnej, najdłużej zabezpiecza skórę przed komarami, kleszczami i meszkami; produkt ten jest przeznaczony dla fanów długiego przebywania na świeżym powietrzu, również osób aktywnych, amatorów sportów, produkt zapewnia 3-4h ochronę przed kleszczami.

OFF! Max Aerozol  30%  DEET [3] 100ml, cena: ok. 14, 90 zł.
OFF! Max Roll-on   20% DEET  50 ml, cena: ok. 14, 90 zł.

• Delicate – dla dzieci i osób o delikatnej skórze, produkt zapewnia 1h ochronę przed kleszczami.

OFF! Delicate Płyn (atomizer) 7% DEET 150 ml, cena: ok. 12, 40 zł.
OFF! Delicate Krem 7,5% DEET 100 ml, cena: ok. 12, 40 zł.

• Regular – dla optymalnej ochrony osób o umiarkowanej aktywności tj. większości z nas, produkt zapewnia 2h ochronę przed kleszczami.

OFF! Regular Aerozol 15% DEET  100 ml, cena: ok. 12, 40 zł.
OFF! Regular Krem 7,5% DEET 100ml, cena: ok. 12, 40 zł.

Podobny podział występuje wśród produktów AUTAN:

• Active – produkty zawierające najwyższe stężenie substancji aktywnej, przeznaczone dla osób aktywnych, przebywających długo na świeżym powietrzu, a tym samym bardziej narażonych na ugryzienia owadów, produkt zapewnia 4h ochronę przed kleszczami.

Autan Active Aerozol 16% KBR [3] 100 ml, cena: ok. 15, 20 zł.
Autan Active Lotion (płyn) 20% KBR 100 ml, cena: ok. 15, 20 zł.
Autan Active Sztyft 20% KBR 50 ml, cena: ok. 13, 40 zł.

• Family – dla całej rodziny, potrzebującej codziennej ochrony przed owadami w sezonie wiosenno/letnim, produkt zapewnia 2h ochronę przed kleszczami.

Autan Family Mleczko 10% KBR 100 ml, cena: ok. 13, 40 zł.
Autan Family Balsam (spray) 10% KBR 100 ml, cena: ok. 13, 40 zł.

[1] repelenty – produkty odstraszające owady nanoszone bezpośrednio na skórę
[2] Anafilasja – ostra, niekiedy zagrażająca życiu, reakcja alergiczna na białko, wprowadzone do organizmu przez przewód pokarmowy, skórę lub drogą wstrzyknięcia.
[3] DEET, KBR – składniki aktywne repelentów